We leven in het tijdperk van de razendsnelle digitale revolutie onder uitgevers. Lezers kunnen voor hun boekreview kiezen uit decennia oude publicaties zoals de New Yorker, de New York Review of Books, en de New York Times Book Review, of boekenclubs of Twitter, literaire websites, online publicaties zoals deze, en reviews van lezers op Amazon. Wat is nu de rol van de boekrecensent? En hoe is die rol veranderd?
Dat was de kern van een gesprek dat ik bijwoonde over de toekomst van boekencultuur bij het PEN World Voices Festival op 27 april. (Het evenement werd gesponsord door de Nationale cirkel van Boekencritici.) Aanwezig om zich druk te maken over de status van de moderne boekencultuur waren de Amerikaanse critici Morris Dickstein en Cynthia Ozich (in absentia), Franse schrijfster en commentator Hervé Le Tellier, en Deense schrijver en voormalig criticus Carsten Jensen.
Democratisering van de recensie
Dickstein, een bekende professor van Engels en theater aan het Graduate Center van de City University of New York en meest recentelijk auteur van Dancing in the Dark: A Cultural History of the Great Depression, was pessimistisch. “De professionele criticus, met een literaire identiteit, die moest voldoen aan de strenge eisen van een redacteur, is praktisch vervangen door de reviewer op Amazon, de betalende klant – soms ingenieus, volhardend, en hoogst gemotiveerd, maar vaker banaal, afgestompt, en met een oninteressante mening,” zei hij.
Hij verafschuwde de reviews met een “duimpje-omhoog-of-omlaag”, een aanpak die werkt voor een website als Trip Advisor maar die “zeer zeker niet werkt voor literaire reviews, die smaak, training, zinnigheid, enige kennis van het verleden, en een zeldzame gevoeligheid voor zowel taal als rede vereisen. Rauwe mening, hoe diep gevoeld dan ook, is geen substituut voor argument en bewijs. De democratisering van de recensie is synoniem met het verval van de recensie.”
Jensen, auteur van de recent gepubliceerde saga We, the Drowned, suggereerde dat we misschien het stadium van schrijfwoede hebben bereikt dat wordt beschreven door Milan Dundera in zijn roman The Book of Laughter and Forgetting: “De onweerstaanbare proliferatie van schrijfwoede onder politici, taxichauffeurs, moeders, minnaren, moordenaars, dieven, prostituees, ambtenaren, doktoren, en patiënten vertelt me dat iedereen zonder uitzondering in zich een mogelijke schrijver draagt, zodat het complete menselijke ras een goede reden heeft om de straat in te gaan en te roepen: ‘Wij zijn allen schrijvers!'”
Toewijding aan het lezen
Ozick, een romanschrijver en essayist wier Quarrel and Quandary een National Book Critics Circle award wist te winnen op het gebied van kritiek, beargumenteerde de volgens haar “ontmoedigende” stelling dat de meest toegewijde Amerikaanse lezers de reviewers onder de klanten van Amazon zijn. “Niet alleen zijn ze bereid om boeken consistent te kopen, in plaats van als een onregelmatige gebeurtenis; ze zijn ook bereid om deze publiekelijk te beoordelen, en ze besteden tijd en moeite aan het formuleren van een reactie. Kortgezegd zijn ze serieus over de betekenis en het effect van boeken, precies wat wij een literair oogpunt zouden noemen.”
Maar, zo merkte Ozick op, reviewers op Amazon houden er twee principes op na: “Ten eerste moet een boek, of het nu non-fictie is of fictie, ‘opvrolijkend’ werken. Wie wil er nu uren besteden aan een mistroostig verhaal? En, nog veel belangrijker, de karakters in een roman moeten ons prettig aanspreken. Vrolijkheid en prettigheid: is dit een acceptabele definitie van wat wij bedoelen met literatuur? Zo ja, dan zijn King Lear en Hamlet geen literatuur, is Sister Carrie geen literatuur, is Middlemarch geen literatuur, is vrijwel niets door Chekhov literatuur, en ga zo maar door.”
De echokamer van het internet
Le Tellier, van wie dit jaar vier boeken in vertaalde vorm verschijnen in de VS, waaronder de roman Enough About Love, maakte zich zorgen over de fragmentatie van boekencultuur. “Als je naar Amazon gaat, krijg je het advies om een boek te lezen dat lijkt op datgene dat je al hebt gelezen,” zei hij. Als je dat advies opvolgt lees je altijd hetzelfde boek – misschien niet geschreven door dezelfde persoon, maar hetzelfde boek.”
Ook de andere leden van het panel verafschuwden de geforceerde keuze van Amazon en de “recommandaties” van andere websites – de onzichtbare “vriend” die zegt dat je, als je dit hebt besteld, dat ook mooi moet vinden. De onafhankelijk gerichte critici willen iets geheel anders, iets dat je ontdekt bij het doorzoeken van winkels, of van een vriend van vlees en bloed. Ze leken te verlangen naar een uitwaartse spiraal, niet de naar binnen gerichte variant die eindigt in het fenomeen dat Jensen beschreef als het “spiegeldoolhof”-effect van het internet.
Le Tellier beeldde een toekomstig moment in waarop er “zoveel boeken worden uitgegeven, en zoveel advies wordt gegeven over wat ik moet lezen, dat ik niet meer kan kiezen.” In Frankrijk, zo zei hij, luisteren lezers meestal naar het advies van hun meeste vertrouwde vrienden. Hoe reageren ze als auteurs op recensies van hun eigen werk?
Vernietigende recensies
“Mij is ooit gevraagd wat de meest vernietigende recensie was die ik ooit heb gekregen,” zei Jensen. “Mijn antwoord was dat deze nooit is geschreven, omdat ik de enige persoon ben die dat zou kunnen schrijven. Ik ken mezelf, mijn schrijfwerk, en mijn zwaktes beter dan wie dan ook.
“Maar wat als iemand anders toevallig wel die vernietigende recensie zou schrijven, hoe zou ik daarop reageren? Ik zeg het niet graag, maar ik zou die criticus immens respecteren en onmiddellijk beschouwen als mijn beste lezer aller tijden. Want uiteindelijk slaagt een schrijver er nooit om het fantastische boek te schrijven waar hij over droomt. En dat drijft hem verder.”
“Dat is een prachtig punt,” zei Dickstein, “want iedere keer dat je een boek afmaakt weet je precies waar je in bent gefaald. Iedere schrijver zou een nauwkeuriger vernietigende recensie kunnen schrijven dan een criticus.”
Ozick gaf de vraag haar eigen draai, via email: “De hardste criticus van zichzelf is de traagste schrijver. In mijn eigen geval weiger ik over te gaan naar de volgende zin tot de vorige zo waterdicht is als ik hem kan krijgen. En dat betekent ook hoe hij aansluit op de voorgaande zin en de zin die nog moet komen. De term ‘arbeidsintensief’ is van toepassing!”
